" وجدان و مسأله نسبيت اخلاق "

« افمن زين له سوء عمله فرآه حسنا »( 1 ) .
امشب قصد داشتم به مناسبت بحثی كه راجع به مقتضيات زمان داشتم ،
بحثی را كه مربوط به فلسفه تاريخ است عنوان كنم . آن بحث اين است كه‏
آيا عواملی كه سبب سعادت بشر می‏گردد ، در هر زمان فرق می‏كند يعنی اين‏
عوامل نو و كهنه می‏شود يا ممكن است يك سلسله عوامل ثابت وجود داشته‏
باشد كه در هر زمانی سبب سعادت بشر گردد ؟ البته اين مطلب احتياج به‏
توضيح و تفسير دارد اما نظر به اينكه بحثی كه در چند شب قبل راجع به‏
نسبيت اخلاق كرديم ، قسمتی از آن را لازم نديدم كه تعقيب بكنيم ولی‏
دوستان اظهار كردند كه تتمه آن مطلب را عرض بكنم ، امشب را در اطراف‏
آن بحث می‏كنم :
دليل كسانی كه قائل به نسبيت اخلاق بودند را اينطور ذكر كرديم كه اصولا
پايه اخلاق بر حسن و قبح عقلی گذاشته شده است ، براينكه عقل بشر كارهائی‏
را خوب و كارهائی را زشت
پاورقی :
1 - سوره فاطر ، آيه . 8

می‏داند . كارهای خوب را می‏گويند اخلاق حسنه و كارهای زشت را می‏گويند
اخلاق رذيله . آنوقت می‏گفتند فكر بشر درباره اين حسن و قبح در زمانهای‏
مختلف عوض می‏شود ، پس قهرا پايه اخلاق ، ثابت و عمومی نيست ، يك چيز
ممكن است در محيطی اخلاق خوب شمرده شود و همان چيز در جای ديگر اخلاق بد
شمرده شود .
در جواب اينطور گفتيم كه اين استدلال دو پايه دارد . يكی اينكه پايه‏
اخلاق حسن و قبح است و ديگر اينكه حسن و قبح يك امر نسبی است . به قول‏
منطق ، صغرائی دارد و كبرائی ، و قهرا از صغری ، كبری نتيجه گرفته می‏شود
. صغرای اين استدلال اين است كه اخلاق برپايه حسن و قبح استوار شده است و
حسن و قبح يك امر نسبی است ، و كبرای آن اينست كه اخلاق برپايه امر
نسبی قرار داده شده است و چيزی كه برپايه امر نسبی قرار داده شود نسبی‏
است ، پس اخلاق نسبی است . ما راجع به پايه اول اين نظريه يعنی اخلاق بر
اساس حسن و قبح است ، صحبت كرديم و گفتيم اين سخن اصلا درست نيست .
اخلاق سقراطی اينطور است . سقراط يكی از معلمين اخلاق است و يك مكتب‏
اخلاقی مخصوص به خود دارد . اين فيلسوف يونانی پايه اخلاق خودش را بر
حسن و قبح نهاده است . اما اخلاق اسلامی تكيه‏اش بر حسن و قبح نيست . پس‏
اين ايراد اگر وارد باشد بر اخلاق سقراطی وارد است . رفقا و دوستان‏
علاقمند بودند كه ركن دوم اين استدلال را هم بحث كنيم كه آيا واقعا حسن و
قبح يك امر نسبی است يا نه ؟ آن شب اجمالا عرض كرديم كه اين حرف هم‏
درست نيست كه

حسن و قبح يك امر نسبی است ، ولی تفسيری برای آن ذكر نشد . اكنون عرض‏
می‏كنم كه آن چيزی كه اساس حسن و قبح است ، امر نسبی نيست . بگذاريد ما
اين مطلب را از جای ديگر شروع كنيم تا روشنتر بشود .
شما كلمه وجدان را شنيده‏ايد . ( بجای اينكه بحث را روی حسن و قبح‏
بياوريم روی كلمه وجدان می‏آوريم ) می‏بينيد افراد می‏گويند : وجدانا فلان‏
مطلب اين است ، تو و وجدانت اين مطلب اينطور است يا نه ؟ يا می‏گوئيم‏
يك قاضی با وجدان اينگونه قضاوت می‏كند . اين وجدان چيست ؟ آيا وجدانها
هم متغيرند ، در هر زمانی وجدانها يكجور حكم می‏كنند ، وجدان مردم اين عصر
با وجدان مردم ده سال يا يك قرن پيش متفاوت است ؟ آيا همينطور كه‏
رنگ لباس مردم ، وسايل حمل و نقل مردم ، وسايل روشنائی مردم تغيير كرده‏
است و می‏كند ، وجدانهای مردم هم تغيير می‏كند ؟
هر كسی در خودش يك احساسی دارد و آن احساس اين است كه قوه‏ای در
وجود اوست كه می‏تواند حتی عليه خود او قضاوت بكند . اين قوه ، همان‏
وجدان است . می‏گويند " كانت " فيلسوف معروف آلمانی كه از مشاهير
فيلسوفان جهان است جمله‏ای دارد كه اين جمله را بر سنگ قبر او نوشته‏اند
. می‏گويد : " دو چيز است كه اعجاب آدمی را بر می‏انگيزد يكی آسمان‏
پرستاره‏ای كه بالای سر ما قرار دارد كه هر چه بيشتر در اين آسمان مطالعه‏
شده عظمت بيشتری پيدا كرده است ، و يكی هم وجدان كه در دل آدمی قرار
دارد " . عرض شد كه انسان گاهی حتی عليه خودش

قضاوت می‏كند يعنی هنگامی كه بين او و شخص ديگری در موضوعی اختلاف است‏
، ممكن است كه در عمل به سخن آن شخص تن ندهد و حق او را پايمال كند اما
همينكه در كاری كه كرده است فكر می‏كند ، می‏بيند كه در اندرونش قوه‏ای‏
است كه او را ملامت می‏كند يعنی می‏بيند كه خودش پيش خودش شرمنده است‏
. اين چه حسابی است كه گاهی انسان پيش خودش شرمنده است ؟
می‏گويند بچه باهوشی داخل اطاق خلوتی شد . ديد يك گلابی در آنجا هست .
آمد بيرون و گلابی را نخورد . يكی پرسيد در اطاق كسی بود ؟ گفت نه . گفت‏
پس چرا گلابی را نخوردی ؟ گفت خودم كه بودم . اين ، حساب وجدان است .
قرآن وجدان را تعبير می‏فرمايد به « النفس اللوامه »( 1 ) نفس ملامتگر
كه صاحبش را ملامت می‏كند . يعنی قوه‏ای در وجود انسان هست كه وقتی انسان‏
كاری را انجام می‏دهد با خود انسان حرف می‏زند و او را ملامت می‏كند : ای‏
دل غافل چرا من چنين كاری را مرتكب شدم ، عجب كار بدی كردم ! روی من‏
سياه است و از اين حرفها . حالا آيا می‏شود گفت بشر صاحب چنين قوه‏ای‏
نيست ؟ بالضروره هست . تمام مردم دنيا از وجدان حرف می‏زنند . ( حتی‏
همان كسانی كه به خدا معتقد نيستند ، نمی‏توانند درباره خودشان اين سخن را
بگويند كه ما نسبت به حقيقت هيچ شيفتگی نداريم . ) می‏گويند طرفدار
حقيقت هستيم ولو برضرر خودمان باشد . چون ما انسانيم ، انصاف
پاورقی :
1 - سوره قيامت ، آيه 2 : لا اقسم بالنفس اللوامه »

داريم و به حقيقت اعتراف می‏كنيم . اسم اين را انسانيت می‏گذارند :
انسانيت ايجاب می‏كند كه ما طرفدار مظلوم باشيم . اينجور كلمات حتی در
بين ماديين و كمونيستها نيز هست . وجدان يا انسانيت قوه‏ای است در
انسان كه روی حق و حقيقت تكيه می‏كند يعنی اگر در يك جا ديديد كه حق با
ديگری است ، انصاف می‏دهيد و می‏گوييد حق با تو است و من بيخود می‏گويم .
اين ، دربشر امروز وجود دارد ، در بشر يك قرن پيش هم وجود داشته است ،
در بشر ده قرن و صد قرن قبل هم وجود داشته است . ما كه ستمگرهای دنيا را
ملامت می‏كنيم ستمگر امروز را ملامت می‏كنيم ، ستمگر ده قرن پيش و صد قرن‏
قبل را هم ملامت می‏كنيم برای اينكه می‏گوئيم او آدم بی وجدانی بوده است‏
يعنی آدمی بوده كه برخلاف وجدان انسانی خودش رفتار می‏كرده است . چنگيز
آدم بدی بود يعنی برخلاف وجدان انسانی خودش رفتار می‏كرد ، سزار آدم بدی‏
بود يعنی برخلاف وجدان انسانيش رفتار می‏كرد .
پس معلوم می‏شود همه افراد انسانها يك وجدان انسانی دارند . آيا غير
از وجدان انسانی است كه هميشه حكم به عدالت می‏كند ، حكم به اينكه حق هر
كسی را بايد به او داد ؟ كشتن آدم بی تقصير را وجدان بشر پنج هزار سال‏
پيش بد می‏دانسته ، وجدان بشر امروز هم بد می‏داند . بچه كشی را همه افراد
بشر در همه زمانها بد می‏دانند . اگر بنا بشود كه حسن و قبح مطلقا امر
نسبی باشد ، مطلقا امر متغير باشد ، بايد وجدان بشر هم مطلقا امر متغير
باشد يعنی هر زمانی وجدان بشر يكجور حكم بكند . البته اين

سخن را كسی نگفته است . آنهائی هم كه اين را در فلسفه‏شان گفته‏اند در عمل‏
هرگز اينطور حرف نمی‏زنند . براساس فلسفه‏ای كه كمونيستها دارند در همه‏
چيز اصالت ماده‏ای هستند ، هم در فلسفه و هم در اجتماع . می‏گويند عوامل‏
اقتصادی است كه همه چيز را از آن جمله وجدان بشر را می‏سازد . وجدان بشر
هم تابع عوامل اقتصادی است . عوامل اقتصادی كه تغيير بكند ، وجدان بشر
هم تغيير می‏كند . براساس اين حرف ، وجدان ديگر معنی ندارد ، انسانيت‏
معنی ندارد . ولی اگر ما مطالعه‏ای در اطراف بشر بكنيم می‏فهميم كه وجدان‏
يك حقيقت ثابتی است در بشر در تمام زمانها ، و اين مطلبی است كه قرآن‏
آن را در آيات زيادی بيان فرموده است . در سوره " قيامه " می‏فرمايد :
« لا اقسم بيوم القيمه و لا اقسم بالنفس اللوامه »قسم نمی‏خورم به قيامت‏
. اين " نه قسم به قيامت " مثل اين است كه قسم بخوريم " نه به جان‏
تو " . اين ، تمام مقام قسم است : قسم نمی‏خورم اما بدانيد كه مطلب در
حد قسم است . و ثانيا می‏خواهد بگويد اينقدر مطلب من قطعی است كه حاضرم‏
رويش قسم بخورم . مثل اينكه می‏گوييم " نه به جان تو " مطلب اينطور
است ، من قسم نمی‏خورم اما مطلب اينطور است . در اينجا نفس ملامتگر را
مرادف با قيامت قرار داده . قيامت روز رسيدگی است ، روزی است كه‏
محكمه عدل تشكيل می‏شود ، تنها محكمه عدلی كه مربوط به همه جهان است . در
نفس انسان يك وضع الميزانی هست . خدا در نفس انسان هم همان ميزانی را
كه در قيامت دارد خلق كرده است ، « و السماء رفعها و وضع الميزان » "
نه قسم به قيامت " و " نه قسم به نفس ملامتگر "

( نه قسم به وجدان ، چون وجدان دربشر همان كاری را می‏كند كه ميزان در
قيامت می‏كند ) . می‏خواهد بگويد كه ما يك چنين هادی ملامتگری به بشر
داده‏ايم كه دقيقا حقيقت را رسيدگی می‏كند ، حقيقت را می‏فهمد .
در جای ديگر می‏فرمايد : « و الشمس و ضحيها و القمر اذا تليها و النهار
اذا جليها و الليل اذا يغشيها و السماء و ما بنيها و الارض و ما طحيها و
نفس و ما سويها فالهمها فجورها و تقويها »( 1 ) در اينجا ده قسم رديف‏
شده است . در هيچ جای قرآن اينقدر قسم پشت سر هم نيامده است . علامت‏
اهميت مطلب است . قسم به خورشيد و روشنائی قرص خورشيد . . . قسم به‏
نفس انسان و آن اعتدالی كه در نفس انسان است ، خدا الهام كرده ( به‏
صورت يك الهام فطری ) به نفس انسان كار خوب و كار بدش را . يعنی با
الهام الهی خوب و بد را می‏فهمد و لازم نيست كه خوب و بد را معلم به‏
انسان بياموزد ، وجدان انسان به انسان می‏فهماند .
آيه ديگری است كه می‏فرمايد : « و اوحينا اليهم فعل الخيرات و اقام‏
الصلوه »( 2 ) ما به اين مردم وحی كرديم انجام دادن كارهای خير را و بپا
داشتن نماز را . نفرمود : واوحينا اليهم ان افعلوا الخيرات و اقيموا
الصلواه كه ما وحی فرستاديم به مردم كه كار خوب انجام دهيد و نماز را
بجا آوريد ، بلكه فرمود : « و اوحينا اليهم فعل الخيرات »خود اين كار
را وحی كرديم به آنها نه امر به
پاورقی :
1 - سوره شمس ، آيات 1 تا . 8
2 - سوره انبياء ، آيه . 73

اين كار را . در ذيل آيه كريمه : « تعاونوا علی البر و التقوی و لا
تعاونوا علی الاثم و العدوان »( 1 ) حديثی نقل شده است كه مردی به نام‏
" وابصه " آمد خدمت رسول اكرم و عرض كرد يا رسول الله ! سؤالی دارم (
البته بعد از نزول اين آيه بود ) . حضرت قبل از اينكه سؤالش را بگويد
فرمود آيا راجع به اثم می‏خواهی سؤال بكنی كه اثم يعنی چه ؟ گفت بله يا
رسول الله ! فرمود كار بد همان است كه دلت قبول نمی كند . خداوند به‏
بشر دلی داده است كه با كارهای خوب پيوند و با كارهای بد بيگانگی دارد
. و بعد با دو انگشت زد به سينه‏اش و فرمود : « استفت قلبك يا وابصه »
! از قلب خودت سؤال بكن ای وابسه ! همانطوری كه می‏گويند از مجتهد
استفتا كن ، از او سؤال كن ، فتوای دلت را بخواه كه دل هم يك مرجع‏
تقليدی است . تقوا را از وجدانت بخواه . همين حديث است كه مثنوی آن‏
را به شعر در آورده است : "

" استفتا كنيد از اين قلبها و از اين دلهای خودتان .
باز هم ما در اسلام چيزهائی پيدا می‏كنيم كه دلالت می‏كند بر اينكه اسلام‏
برای وجدان انسان اصالت قائل شده است . حديثی است از رسول اكرم كه‏
فرمود : « الصدق طمأنينه و الكذب ريبه » راستی يك اطمينانی به دل می‏دهد
و دروغ در دل ايجاد شك می‏كند . يك علاقه‏ای هست ، يك رابطه‏ای هست كه‏
دل انسان حرف راست را زود می‏پذيرد ولی حرف دروغ را بدون اينكه قرينه‏ای‏
بر دروغ بودن آن داشته باشد ، با ترديد قبول
پاورقی :
1 - سوره مائده ، آيه . 2

می‏كند . باز همين را مولوی به شعر در آورده است :

هر يك از اين شعرها مافوق قيمت است . اينقدر حكمتهای عميق و پرارزشی‏
در شعر و ادبيات فارسی ما هست كه يك شعرش اينقدر ارزش دارد ! در
ادبيات دنيا نمی توانيد پيدا كنيد كه در شش هفت قرن قبل مردی پيدا شده‏
باشد كه جمله‏ای به اين پاكيزگی گفته باشد . اما اينها ادبيات را از كجا
گرفته‏اند ؟ از پيغمبر گرفته‏اند . ادبيات ما پر است از اينها وليكن‏
می‏گويند ادبيات فارسی . راست است ، خيلی هم ارزش دارد اما بزرگانی‏
مانند سعدی ، حافظ ، مولوی ، سنائی و . . . كه دنيا را پر از حكمت‏
كرده‏اند ، اين قابليت را داشته‏اند كه شيفته اسلام بوده‏اند و اينها را از
اسلام گرفته و به قالب شيرين فارسی در آورده‏اند .
حديثی است كه در كتب حديث ما هست ، شيخ انصاری در رسائلش ذكر كرده‏
و ظاهرا حديث نبوی است . می‏فرمايد : « ان علی كل حق حقيقه و علی كل‏
صواب نور » ( 1 ) يعنی حق و باطل مثل هم نيستند ، هر حقی يك حقيقتی‏
دارد ، يك باطنی دارد و بر روی هر حرف راستی يك نوری است ، البته‏
نوری كه دل انسان آن را كشف می‏كند .
پس وجدان در وجود انسان حقيقتی است ، واقعيتی است . اما مسأله اين‏
است كه می‏گويند وجدان تغيير می‏كند . آيا اين سخن درست است ؟
پاورقی :
1 - كافی ، ج 2 ، ص . 54

اينجا دو مطلب است كه بايد عرض بكنم : در اينكه وجدان انسان فی‏
الجمله تغيير می‏كند بحثی نيست اما اينكه تغيير می‏كند يعنی چه ؟ آيا
خودش فی حدذاته تغيير می‏كند يا نه ، مثل هر قوه‏ای از قوا تغيير می‏كند ،
احيانا فاسد می‏شود و خوب كار نمی‏كند مثل همه دستگاهها . هر دستگاهی آن‏
وقت اثر خودش را می‏بخشد كه سالم باشد ، اگر مريض بشود خوب كار نمی‏كند
. يك اتومبيل وقتی كه خراب شد ديگر خوب كار نمی‏كند . چشم می‏بيند اما
يك وقت هست كه ديگر چشم كار نمی‏كند و ديگر نمی‏بيند . آدم هم يك وقت‏
مريض می‏شود ، چشمش زردی می‏آورد دنيا را زرد می‏بيند اما اين دليل اين‏
نيست كه چشم در كار ديدش ثابت نيست يعنی انحراف پيدا می‏كند و در حال‏
انحراف كج می‏بيند ، يك چيز را دو چيز می‏بيند ، همه چيز را سياه می‏بيند
. اين ، با آن حرف خيلی فرق می‏كند . حرف آنها اين است كه اساسا
وجدانها متغير است . قرآن اين حرف را نمی‏زند ، بلكه می‏گويد وجدانها
ثابت است ولی ممكن است مريض بشوند . اگر مريض شد خوب كار نمی‏كند ،
عوضی كار می‏كند . خيلی مطلب فرق می‏كند ، از زمين تا آسمان فرق می‏كند .
آيه‏ای كه در اول منبر خواندم همين مطلب را می‏فرمايد : آيا آن كس كه كار
بدش در نظرش خوب جلوه كرده است ، كار بد خويش را خوب می‏بيند ؟ قرآن‏
قبول می‏كند كه انسان گاهی كار بدش را خوب می‏بيند ، اما [ اين سخن را ]
روی اين حساب نمی‏گويد كه وجدان ذاتا متغير است . می‏خواهد بگويد كه‏
وجدان مانند هر چيز ديگری در هنگام سلامت خوب كار می‏كند و در هنگام‏
انحراف ، عوضی .

اين حديث را در باب امر به معروف و نهی از منكر نقل كرده‏اند و مكرر
شنيده‏ايد كه پيغمبر اكرم در حجه الوداع يا در يك حج عمره ، آنگاه كه‏
وارد خانه كعبه شدند ، آمدند كنار در ، دست به چهار چوب در گذاشتند ،
يك دست به يك طرف در و يك دست به طرف ديگر و شروع كردند برای مردم‏
صحبت كردن . صحبت هم راجع به آينده بود كه چنين می‏شود ، چنان می‏شود .
از آن جمله فرمودند زمانی خواهد آمد كه مردم امر به معروف و نهی از منكر
نمی‏كنند . سلمان حاضر بود فرمود يا رسول الله ! آيا چنين چيزی خواهد شد
كه مردم ترك امر به معروف و نهی از منكر بكنند ؟ فرمود بله ، بالاتر هم‏
می‏شود ، زمانی خواهد شد كه مردم امر به منكر كنند و نهی از معروف . باز
بيشتر تعجب كرد . گفت يا رسول الله ! چنين زمانی خواهد آمد كه مردم‏
چنين كاری بكنند ؟ فرمود از اين بالاتر هم خواهد شد . گفت ديگر از اين‏
بالاتر چيست ؟ فرمود زمانی می‏آيد كه مردم منكر را معروف ببينند و معروف‏
را منكر ، يعنی وجدانشان اينطور فاسد و خراب می‏شود ، خوب را بد می‏بينند
و بد را خوب ، به عبارت ديگر وجدان انسان مسخ می‏شود ، فطرت مسخ می‏گردد
. فطرت مسخ شده را به تعبيرات گوناگون به ما گفته‏اند . يك تعبيرش‏
راجع به همين امر به معروف و نهی از منكر بود . تعبير ديگری هم هست‏
راجع به دل . در حديث است كه دل انسان نقطه سفيدی است كه در وسط آن‏
نقطه سياهی است . انسان وقتی كه گناه می‏كند ، آن نقطه سياه افزايش پيدا
می‏كند ، هر چه بيشتر گناه كند ، آن نقطه سياه بزرگتر می‏شود و ممكن است‏
به جائی برسد كه تمام سفيدی دل را بگيرد و

ديگر جز سياهی در دل نباشد . اما اگر ديگر گناه نكند ، توبه كند و كار
خير انجام دهد ، به هر نسبت كه اين كار را بكند ، سياهی دل كم و سفيدی‏
آن زياد می‏شود . در حديث دارد كه قلبها سه گونه است : يكی قلب متلاشی و
روشن ، ديگر قلب سياه ، و سوم قلب منكوس يعنی وارونه . درباره قلب‏
وارونه دارد كه همه چيز را عوضی می‏بيند، خوب را بد و بد را خوب می‏بيند.
پس از نظر ما درست است كه وجدانها تغيير می‏كند اما نه به آن معنی كه‏
وجدان امر متغيری است و وضع ثابتی ندارد بلكه به معنای اينكه وجدان‏
مانند هر قوه از قوای روحانی و جسمانی انسان حالت سلامت دارد و حالت‏
انحراف . در حال انحراف خوب كار نمی‏كند ، عوضی كار می‏كند . اما مطلب‏
ديگر :
اموری كه ما آنها را خوب می‏دانيم بر دو قسم است : بعضی ، بالذات‏
خوب هستند و برخی از جهت اينكه وسيله خوبها هستند ، خوبند ، چنانكه در
امور بد ، بعضی بالذات بد هستند و برخی از جهت اينكه مقدمه بدها
می‏باشند ، بدند . گاهی ما چيزی را می‏گوئيم خوب چون مقدمه يك خوب است‏
، و چيزی را می‏گوئيم بد چون مقدمه يك بد است . آنچه كه افكار مردم‏
درباره‏اش در محيط ها و زمانهای مختلف فرق می‏كند و عوض می‏شود خود خوب‏
و بدها نيست ، بلكه مقدمه آنها است . يعنی ممكن است قضاوت مردم در
يك زمان اين باشد كه فلان چيز وسيله خوبی است برای فلان امر خوب ، و در
زمان ديگر عقيده مردم عوض بشود كه نه ، اين وسيله ، وسيله بدی است .
ولی قضاوت مردم درباره خود آن خوب يا بد عوض نمی‏شود . البته ممكن است‏
بشر

اشتباه بكند اما اين ، غير از اين است كه وجدانش تغيير كرده باشد . حالا
مثالی عرض می‏كنم كه خود آنها ذكر می‏كنند .
می‏گويند در ميان بعضی اقوام حجاب خوب است و بی حجابی بد ، و در ميان‏
اقوام ديگری بی حجابی خوب است و حجاب بد ، پس معلوم می‏شود كه اين‏
خوبيها و بديها يك امر ثابتی نيست . در پاسخ بايد گفت موضوع اين است‏
كه نبايد مسأله را روی حجاب و بی حجابی آورد . چيزی كه در فطرت بشر
است ، مسأله عفت است يعنی خداوند انسان را و مخصوصا زن را طوری آفريده‏
كه به حقوق خانوادگی احترام بگزارد . در وجدان هر زنی هست كه به شوهر
خودش خيانت نكند . در وجدان هر مردی هم هست كه به زن ديگری خيانت‏
نكند . من هميشه اينطور می‏گويم كه زن به مرد خيانت نكند و مرد به زن‏
ديگری ، چون در خيانت كه برگشتش به نسل است ، مرد يك حساب دارد و زن‏
حساب ديگری . زن نسلش چه از راه مشروع باشد و چه از راه نامشروع ، نسل‏
خودش است ، برايش محرز است كه اين بچه ، بچه اوست ولی مرد است كه‏
در متن خلقت يك حالت غيرتی به او داده شده است كه هميشه زنش را
مراقبت بكند برای اينكه نسلی كه متولد می‏گردد ، روشن باشد كه واقعا نسل‏
خودش است .
چيزی كه در وجدان هر مرد و زنی هست ، مسأله عفت است ولی چيزهائی‏
هست كه مقدمه و وسيله آن است يعنی آن كسی كه می‏گويد حجاب خوب است‏
آيا می‏خواهد بگويد كه حجاب خودش از آن نظر كه حجاب است خوب است قطع‏
نظر از عفت ؟ و اگر زن حجاب داشته باشد خوب است ولو اينكه اين زن‏

صد درجه بی عفت‏تر باشد از وقتی كه بی حجاب بود ؟ آيا آن كسی كه می‏گويد
حجاب خوب است ، از اين نظر می‏گويد كه حجاب را مقدمه و حافظ و نگهبان‏
خوبی برای عفت می‏داند ؟ اگر به كسی كه می‏گويد حجاب بد است بگوئی آيا
عفت بد است ؟ می‏گويد نه . همان فاسدترين و بی عفت ترين زنان دنيا هم‏
معتقدند كه بی عفتی بد است منتهی وقتی كه بگوئی چرا اين كار را می‏كنی ؟
می‏گويد ديگران هم همينطورند منتها كارهای ديگران را نمی‏بينند و اعمال مرا
می‏بينند . چرا كمونيستها نتوانستند با اشتراك جنسی وبه اصطلاح با كمونيزم‏
جنسی پيش بروند ؟ ابتدا اين كار را كردند ولی چون ديدند اين امر بر خلاف‏
فطرت و وجدان بشر است ، اين موضوع را از سال 1936 به كلی كنار گذاشتند
و گفتند شركت فقط در مال است ، موضوع زن و ناموس بايد احترامش محفوظ
بماند .
مثالی ذكر می‏كنم : اگر گفته شود : زمانی بود كه مردم توصيه می‏كردند به‏
قناعت ، و در آن زمان قناعت خيلی خوب بود اما حالا مردم توصيه به‏
قناعت نمی‏كنند و می‏گويند قناعت بد است ، قديم قناعت خوب بود حالا بد
است ، جواب اين است كه مقصود از قناعت چيست ؟ اصلا قناعت يعنی چه ؟
قناعت نقطه مقابل طمع است « عز من قنع و ذل من طمع » ( 1 ) قانع باش‏
به آنچه كه خود داری و دست طمع و ذلت پيش ديگری دراز مكن . اين كار
ديروز خوب بود ، امروز هم خوب است . اينها خيال می‏كنند در
پاورقی :
1 - غررالحكم ، ج 2 ، ص . 528

قديم كه می‏گفتند " قناعت " ، يعنی به كم بساز ، كمی از مال حلال را
بگير و مابقی را به دريا بريز . نه ، قناعت نقطه مقابل طمع است .
می‏گويد به مال خودت بساز و به مال ديگری چشم نداشته باش . وجدان‏
انسانيت در تمام زمانها اينطور حكم می‏كرده است كه شخص خودش را خوار و
ذليل نكند . يا اينكه می‏گويند ترك دنيا در گذشته خوب بود و حالا بد است‏
. در پاسخ بايد گفت آن ترك دنيائی كه بد است ديروز هم بد بود و آن‏
ترك دنيائی كه خوب بود ، امروز هم خوب است . اگر مقصود از ترك دنيا
تنبلی كردن ، غارنشينی و از همه مردم بريدن باشد ، در گذشته بد بود ،
امروز هم بد است . قرآن می‏فرمايد : « و رهبانيه ابتدعوها » ( 1 )
رهبانيت ، بدعت بود . رهبانيت را ما به مردم تعليم نداديم ، در زمان‏
عيسی هم نبود ، از پيش خود در آوردند . و اگر مقصود از ترك دنيا ، ترك‏
دنيا پرستی باشد ، الان هم خوب است .
تمام چيزهائی كه می‏گويند قضاوت مردم در مورد آنها در زمانهای مختلف‏
فرق می‏كند ، مربوط به خوب و بدهای واقعی نيست ، مربوط به وسائل خوب و
بد است . قضاوت مردم درباره وسائل خوب و بد عوض می‏شود ولی درباره‏
خوب و بد عوض نمی‏شود . يكی ديگر از مثالهائی كه از اينها ذكر می‏كنند ،
مربوط به تعدد زوجات است . می‏گويند تعدد زوجات در قديم خوب بود و حالا
بد است . در جواب بايد گفت اگر هدف از تعدد زوجات هوسرانی باشد ، در
قديم خوب نبود حالا هم بد است . اما اگر تعدد
پاورقی :
1 - سوره حديد ، آيه . 27

زوجات در واقع چاره جوئی باشد ، در گذشته خوب بود و حالا هم خوب است .
با آن شرايطی كه دارد هميشه خوب است . اگر آن شرايط نباشد ، آن وقت بد
بود ، حالا هم بد است . اين ، مطلبی بود كه می‏خواستم به عنوان تتمه بحث‏
نسبيت اخلاق گفته باشم .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: